Verborgen prijskaartje van sociale impact Nederlandse bedrijfsleven

Lees alle feiten en ontwikkelingen in het rapport 'Het verborgen prijskaartje van de sociale impact van het Nederlandse bedrijfsleven'.

De verborgen kosten voor Nederlandse bedrijven als gevolg van het niet respecteren van mensenrechten bedragen naar schatting bijna 41 miljard euro. Dit blijkt uit onderzoek van ABN AMRO in samenwerking met Impact Institute. Deze negatieve sociale impact doet zich voornamelijk voor in de waardeketen, zowel bij leveranciers als bij afnemers, en in mindere mate direct bij de bedrijven zelf. Dit ontslaat ze echter niet van het nemen van hun verantwoordelijkheid. Ons huidige economische model legt de nadruk op winstmaximalisatie en economische groei. Maar de grenzen van deze groei worden steeds duidelijker, zoals te zien is aan de uitbuiting van kwetsbare groepen en toenemende ongelijkheden.

Sociale impact gaat over de gevolgen van bedrijfsactiviteiten op de mens: individuen, groepen of de hele samenleving. Inbreuk op mensenrechten, de focus van dit rapport, is een vorm van negatieve sociale impact. Bij mensenrechten wordt vaak gedacht aan oorlogssituaties en verre buitenlanden. Maar ook dichter bij huis kunnen mensenrechten in het geding komen. Dat betreft bijvoorbeeld gebrekkige huisvesting en het ontbreken van een leefbaar loon voor arbeidsmigranten, en ongelijke beloning tussen mannen en vrouwen voor hetzelfde werk. Bedrijven komen via hun eigen activiteiten direct, en via inkoop van onder meer grondstoffen en afzet van producten in de mondiale waardeketens indirect met mensen in aanraking. Al deze mensen kunnen gevolgen van de bedrijfsactiviteiten ondervinden.

Dit rapport brengt de verborgen kosten in kaart die het gevolg zijn van het niet respecteren van mensenrechten. Deze verborgen kosten worden ook wel ‘sociale kosten’ genoemd. Dit rapport neemt deze terminologie over en bedoelt met sociale kosten dus de verborgen kosten die gepaard gaan met een negatieve impact op mensenrechten. Om deze verborgen kosten te berekenen, wordt de ‘true pricing’-methodologie gebruikt. Via deze methodologie worden de sociale kosten gekwantificeerd van bijvoorbeeld onderbetaling, onveilige werkomstandigheden en kinderarbeid. Vervolgens worden deze sociale kosten vertaald naar financiële waarden die uiteindelijk leiden tot de totale kosten van een product of dienst. De true pricing geeft prikkels aan bedrijven om deze kosten op te nemen of te reduceren en hoeft dus niet per definitie te leiden tot hogere consumentenprijzen (zie hoofdstuk 4 voor de aanbevelingen).

De invloed van bedrijven raakt alle universele mensenrechten die erkend zijn in de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM). Door te kijken naar de sociale kosten als gevolg van onderbetaling, kinderarbeid, dwangarbeid, veiligheid op de werkvloer en de equal pay gap, richt dit rapport zich met name op de volgende mensenrechten: vrijheid van discriminatie en dwang, en gelijk loon voor gelijk werk.

Het niet naleven van mensenrechten op een specifiek terrein, kan leiden tot het verwaarlozen ervan op andere vlakken. Zo kan onderbetaling leiden tot andere negatieve sociale gevolgen, zoals kinderarbeid. Hoe groter de mate van onderbetaling in een regio, hoe groter de kans dat kinderen moeten werken en niet naar school gaan. Onderbetaling vergroot zo de kans om te vervallen in armoede, waardoor families worstelen om in hun basisbehoeften, zoals voedsel, onderwijs en gezondheidszorg, te kunnen voorzien.

Het rapport dient als eerste aanzet om de sociale kosten inzichtelijk te maken voor verschillende sectoren van het Nederlands bedrijfsleven, inclusief de partners in de mondiale waardeketen. De sociale kosten van de gehele waardeketen komen vaak terecht bij kwetsbare groepen en/of de samenleving als geheel. Inzicht bieden in de verborgen kosten helpt bedrijven om hun impact op de maatschappij te verminderen. Door de werkelijke prijs van producten of diensten te berekenen, worden bedrijven zich bewust van de sociale kosten die voorheen onzichtbaar waren. Deze bewustwording stimuleert hen vervolgens om te streven naar kostenreductie door duurzamer te produceren en arbeidsomstandigheden te verbeteren. Dit heeft niet alleen positieve effecten op het welzijn van mens, maar versterkt ook de reputatie van het bedrijf en vergroot de loyaliteit van klanten.

In het rapport doen we aanbevelingen hoe bedrijven de sociale kosten inzichtelijk kunnen maken en deze te verminderen of te voorkomen door te werken met eerlijke prijzen, het transparant maken van de sociale kosten en het nemen van verantwoordelijkheid. Bedrijven die verzeild raken in mensenrechtenmisstanden kunnen reputatie, juridische en financiële schade lijden. Wij willen bedrijven niet alleen waarschuwen voor de negatieve gevolgen van niets doen, maar ook bedrijven stimuleren om voorloper te zijn op dit thema. Consumenten, werknemers en investeerders worden zich immers steeds meer bewust van sociale kwesties en geven de voorkeur aan bedrijven die ethisch verantwoord handelen.

Naast morele verantwoordelijkheid is steeds meer wetgeving van kracht, die bedrijven dwingt de sociale kosten in kaart te brengen en te kwantificeren. De OESO due dilligence komt van pas bij de stappen die bedrijven kunnen nemen om te voldoen aan deze wetgeving, zo laten we zien in hoofdstuk 4.

Bedrijven hebben volgens de United Nations Guiding Principles on Business and Human Rights (UNGPs) van 2011 de verantwoordelijkheid om mensenrechten te respecteren. Dit betekent dat ze de negatieve sociale impact die hun activiteiten direct of indirect op mensenrechten veroorzaken, moeten identificeren, voorkomen, verminderen en tegengaan. De principes zijn gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) en vormen samen met de OESO-richtlijnen de standaard voor Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (IMVO). Door de OESO-richtlijnen te volgen, draagt een bedrijf bij aan de zeventien duurzame ontwikkelingsdoelen (SDGs) van de Verenigde Naties. Deze doelen vormen wereldwijde ambities voor een duurzame wereld in 2030.

Terwijl de OESO-richtlijnen en de UNGPs niet bindend zijn voor bedrijven, zijn de Europese Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD) en Corporate Sustainability Due Dilligence Directive (CSDDD) dat wel. De CSRD bevat de wettelijke plicht voor een bedrijf om een duurzaamheidsverslag op te stellen en deze te laten toetsen door een accountant. Dat verslag geeft inzicht in hoe duurzaam een onderneming is op het gebied van milieu, sociale impact en bestuur (environmental, social en governance, ofwel ESG) en biedt de basis voor het gesprek met de stakeholders hierover. Zo moeten bedrijven onder meer rapporteren over risico’s met betrekking tot arbeids- en mensenrechten, zowel in het bedrijf zelf als in de waardeketen mits het materieel is. In de CSRD wordt op verschillende plekken expliciet verwezen naar de bovengenoemde OESO-richtlijnen en UNGPs.

Daarnaast stelt de CSDDD een corporate due diligence-plicht vast voor grote bedrijven. Bedrijven hebben dankzij deze richtlijn een ketenzorgplicht en worden zo gedwongen om hun productieketen te screenen op milieuregels en het niet respecteren van mensenrechten en, indien van toepassing, deze te verminderen, te voorkomen en/of te herstellen. De wet geldt voor bedrijven met een omzet groter dan 450 miljoen euro en minimaal duizend werknemers.

Onlangs, in februari 2025, heeft de Europese Commissie een Omnibusverordening voorgesteld om bestaande duurzaamheidsrichtlijnen, zoals de CSRD, CSDDD en de EU Taxonomie te bundelen en vereenvoudigen. Het voorstel vermindert naast het aantal bedrijven in scope van CSRD het aantal gegevens- en rapportagevereisten. Bij de CSDDD zijn wijzigingen zoals een beperkte beoordelingsomvang van alleen directe zakelijke partners, verminderde frequentie van beoordelingen naar eens per 5 jaar en uitgestelde nalevingsdeadlines tot 2028. Het doel is om de administratieve lasten van de wetgevingen terug te brengen en uiteindelijk de concurrentiekracht van de EU te vergroten. De voorstellen moeten nog goedgekeurd worden.

Bovendien heeft het Europees Parlement in april 2024 nieuwe regels goedgekeurd die binnen de EU verkoop, import en export van producten verbieden die gemaakt zijn met dwangarbeid. De wetgeving, een stap naar eerlijke handel, vereist dat bedrijven dwangarbeid uit hun ketens elimineren voordat hun producten opnieuw worden toegelaten. Na goedkeuring door de Raad van Europa treedt de verordening over drie jaar in werking.

De inkoop en verkoop van goederen en diensten door bedrijven die hun personeel te weinig betalen, kinderen te werk stellen of mannen en vrouwen ongelijk belonen, heeft een negatieve invloed op de samenleving wereldwijd. Bedrijven kunnen onbedoeld bijdragen aan of profiteren van dergelijke schendingen als zij geen adequate due diligence-processen implementeren om de impact van hun activiteiten op mensenrechten te beoordelen en te beheren. De complexiteit van de ketens maakt het echter lastig voor bedrijven om schendingen in de keten in kaart te brengen en deze tegen te gaan. De snelle uitbreiding van de mondiale waardeketen sinds met name de jaren negentig van de vorige eeuw heeft voor een groot deel bijgedragen aan deze complexiteit.

Ongeveer 70 procent van de internationale handel betreft producten en diensten die samenhangen met mondiale waardeketens. Dit betekent dat voor de productie van een eindproduct eerst verschillende diensten, grondstoffen en onderdelen landsgrenzen overschrijden, en dat vaak meerdere keren. Eenmaal verwerkt in eindproducten, worden ze verzonden naar consumenten over de hele wereld. Een smartphone die in China wordt geassembleerd, kan bijvoorbeeld grafische ontwerpelementen uit de Verenigde Staten bevatten, een computercode uit Frankrijk, siliconenchips uit Singapore en edele metalen uit Bolivia. Het voorbeeld van de smartphone laat zien hoe onderdelen uit verschillende landen samenkomen in een eindproduct, wat typerend is voor de globalisering van productieprocessen.

Hierdoor gaat de export van het ene naar het andere land vaak gepaard met complexe interacties tussen verschillende binnen- en buitenlandse leveranciers. Nog meer dan voorheen wordt de handel bepaald door strategische beslissingen van bedrijven om activiteiten uit te besteden naar regio’s waar de nodige vaardigheden en materialen beschikbaar zijn tegen zo laag mogelijke kosten. Ons rapport laat zien dat er een verband is tussen het zoeken naar de laagste prijs en de keerzijde hiervan in de vorm van het niet respecteren van mensenrechten.

De verborgen kosten voor Nederlandse bedrijven als gevolg van het niet respecteren van mensenrechten bedragen naar schatting bijna 41 miljard euro. Deze sociale kosten zijn berekend in samenwerking met Impact Institute. Ons onderzoek toont aan dat ongeveer 76 procent van de sociale kosten, oftewel 31 miljard euro, het gevolg is van het niet respecteren van mensenrechten in het buitenland door ketenpartners van Nederlandse bedrijven. Hoewel het niet respecteren van mensenrechten voornamelijk verborgen blijft in buitenlandse ketens, ontslaat dit Nederlandse bedrijven niet van hun verantwoordelijkheid om inzicht te krijgen en actie te ondernemen.

De sociale kosten hebben in dit onderzoek betrekking op vijf indicatoren: kinderarbeid, dwangarbeid, onderbetaling, equal pay gap en veiligheid op de werkvloer. De impact op deze indicatoren hebben we voor 65 sectoren onderzocht via de handel met 140 landen en regio’s.

Van de 41 miljard euro sociale kosten komt ruim 7 miljard euro voor rekening van de sector Zakelijke dienstverlening en zijn waardeketen, en 6,5 miljard euro vanuit de sector Industrie (zie Figuur 1). Samen veroorzaken deze twee sectoren bijna een derde van de totale sociale kosten. Hoewel de impactintensiteit van Zakelijke dienstverlening relatief laag is, is de impact door de grote toegevoegde waarde van de sector in de Nederlandse economie het grootst.

Het grootste deel van de negatieve impact, naar schatting zo’n 88 procent, vindt plaats bij de leveranciers (upstream) of afnemers (downsteam) en dus niet direct bij het bedrijf. Het gaat om de impact die bij binnen- en buitenlandse ketenpartners plaatsvindt. In de keten van bijvoorbeeld de sector Food bevinden zich leveranciers uit de agrarische sector in binnen- en buitenland (upstream) en afnemers zoals restaurants en supermarkten (downstream). De grootste negatieve sociale impact voor de sector Food ligt bij de leveranciers, waar de voedselproductie vaak afhankelijk is van arbeid. Het gaat dan bijvoorbeeld om kinderen die werken op cacaoplantages in West-Afrika.

De sociale kosten vinden grotendeels plaats bij buitenlandse ketenpartners van Nederlandse bedrijven, namelijk 76 procent van de totale sociale kosten, oftewel 31 miljard euro (zie Figuur 2). Voor de sectoren Industrie en Transport & Logistiek is dit zelfs 92 en 93 procent respectievelijk. Ook de sociale impact van de sector Food vindt met name plaats buiten onze landsgrenzen (94 procent). Alleen voor sectoren Gezondheidszorg en Overheid & Onderwijs geldt dat de impact grotendeels in Nederland plaatsvindt, met name bij de equal pay gap. Ondanks dat de grootste impact plaatsvindt bij buitenlandse ketenpartners, dragen Nederlandse bedrijven de verantwoordelijkheid, mede gestimuleerd door de CSRD en CSDDD, om hun negatieve sociale impact in de keten te mitigeren.

Zoals in Figuur 3 te zien, heeft de equal pay gap de meeste directe impact; ruim 28 procent van deze impact vindt direct plaats bij de bedrijven in Nederland. Nederlandse bedrijven kunnen hier dus direct in hun organisatie actie op ondernemen. Ook veiligheid op de werkvloer (8 procent), gedwongen arbeid (4 procent) en in mindere mate onderbetaling (1 procent) vindt direct bij de bedrijven plaats. De indicator kinderarbeid komt alleen voor bij de buitenlandse ketenpartners.

Hoewel het niet respecteren van mensenrechten voornamelijk verborgen blijft in buitenlandse ketens, ontslaat dit Nederlandse bedrijven niet van hun verantwoordelijkheid om inzicht te krijgen en actie te ondernemen. Om te voldoen aan wet- en regelgeving zoals de CSRD en CSDDD, moeten bedrijven de negatieve sociale impact op mensenrechten in kaart brengen, verminderen, voorkomen en/of herstellen. De mate waarin een bepaalde indicator van invloed is, varieert per sector, zoals te zien is in Figuur 4. Zo zit voor de sectoren Gezondheidzorg en Overheid & Onderwijs het grootste risico bij de equal pay gap, terwijl voor de sectoren Food, Agri en Transport & Logistiek onderbetaling het grootste mensenrechtenrisico vormt. Kinderarbeid komt het meeste voor in sectoren Food, Agri en Leisure. Veiligheid speelt vooral een rol bij de Bouw, en in iets mindere mate bij Industrie, Handel en Transport & Logistiek.

In het vorige hoofdstuk werd duidelijk dat van de vijf onderzochte indicatoren onderbetaling, kinderarbeid en equal pay gap de meest voorkomende zijn. In dit hoofdstuk duiken we dieper in deze drie indicatoren. Onderbetaling komt in Nederland vooral voor via uitzendbureaus, maar speelt ook een rol in de internationale waardeketen, zoals in de kledingindustrie. Kinderarbeid vindt vooral plaats in buitenlandse waardeketens, waarbij een kwart van de gevallen zich voordoet in Sub-Sahara Afrika. Tot slot is de equal pay gap een aanzienlijk probleem binnen Nederlandse bedrijven zelf. We laten zien waarom deze kloof zo hardnekkig blijft bestaan.

Het grootste deel van de negatieve sociale impact van Nederlandse bedrijven vindt plaats binnen de (internationale) waardeketen. Het identificeren en aanpakken van deze negatieve sociale gevolgen is een complexe taak die aan ondernemers vraagt om meer actie, samenwerking en transparantie. Dit hoofdstuk benadrukt eerst het belang van eerlijke prijzen. Vervolgens worden de OESO-richtlijnen voor due diligence belicht. Het helpt bedrijven om hun wettelijke verplichtingen, zoals CSRD en CSDDD na te komen. Tot slot bieden we praktische richtlijnen voor het herkennen, verminderen en voorkomen van de twee belangrijke indicatoren uit ons onderzoek: onderbetaling en de equal pay gap.

Lees alle feiten en ontwikkelingen in het rapport 'Het verborgen prijskaartje van de sociale impact van het Nederlandse bedrijfsleven'.

Lees meer sectoroverstijgende artikelen

Naast de ontwikkelingen en kansen die zich in specifieke sectoren voordoen, zijn er ook volop actuele zaken die effect hebben op alle sectoren. Van klimaatbeleid en verkiezingen tot personeelstekorten en grondstoffenprijzen.

Bekijk alle artikelen