De maatschappelijke kloof door biodiversiteitsverlies

Dat de maatschappelijke urgentie rondom de biodiversiteitscrisis sterk is toegenomen, bleek afgelopen december in Montréal waar de 15e biodiversiteitstop van de Verenigde Naties plaatsvond. Bij deze zogeheten COP15 sloten 196 landen een akkoord om de achteruitgang van de verscheidenheid aan planten, dieren en micro-organismen tegen te gaan en de natuur te herstellen. Immers: een miljoen soorten staan volgens wetenschappers van het gezaghebbende internationale biodiversiteitspanel IPBES op uitsterven en het uitstervingstempo ligt bijzonder hoog.

De gevolgen van de biodiversiteitscrisis zijn inmiddels over de hele wereld zichtbaar. Zo ook op nog geen drie uur rijden van de bijeenkomst, vlak boven Montréal, waar de elandpopulatie volgens een orgaan van de inheemse ‘Cree-Nation’-bevolking tussen 2009 en 2021 met 35 procent is geslonken. Het kappen van de lokale taigabossen voor houtproductie verandert de biodiversiteitsrijke bossen daar in kale vlaktes. Dit maakt de omgeving ongeschikt voor het leven van veel dieren, waaronder het nationale Canadese dier.

De afname en veranderingen van de natuur hebben daar ook grote gevolgen voor het welzijn en de bestaanszekerheid van de oorspronkelijke ‘Algonquin Nation’-bevolking. In een interview met de NOS geeft vertegenwoordiger van de bevolking Shannon Chief aan dat ze nauwelijks meer elanden tegenkomen in het gebied. Toch heeft de gemeenschap de eland nodig voor het vlees als voedsel en de vacht om warm te blijven. De eland is zelfs een traditionele en fundamentele voedingsbron voor families van de Algonquin Nation-bevolking in de regio.

Het voorbeeld van de eland die dient als voedselvoorziening, materiaal en cultuur voor de Algonquin Nation-bevolking, laat treffend zien dat biodiversiteit essentieel is voor de kwaliteit van leven. Ook levert de natuur andere diensten, zoals het zuiveren van lucht en water, het bieden van medicijnen en het beschermen tegen overstromingen. Dit worden ook wel ‘ecosysteemdiensten’ genoemd, alle voordelen die de natuur levert aan de mens. De meeste ecosysteemdiensten zijn cruciaal voor de menselijke gezondheid en daarmee beïnvloeden ze de kwaliteit van het leven.

Zo blijkt uit een studie van onderzoekers van de universiteiten van onder meer Oxford, Harvard en Washington dat het wereldwijde verlies van bestuivers, waaronder de bij, momenteel 427.000 vroegtijdige sterfgevallen per jaar veroorzaakt. Door onvoldoende bestuiving gaat namelijk een deel van de oogst van gezonde voedingsbronnen als fruit, groente, en noten verloren. Hierdoor stijgen de prijzen van die voedingsmiddelen en kan de arme laag van de bevolking het niet meer betalen. Deze gezonde voedselgroepen zijn aangetoond bescherming te bieden tegen een reeks chronische niet-overdraagbare ziekten als hartaandoeningen, beroertes, vele kankeraandoeningen en diabetes, wanneer in grote hoeveelheden worden gegeten.

Een ander voorbeeld van een ‘ecosysteemdienst’ is het reguleren van ziekten en het immuunsysteem. Veranderingen in landgebruik en overexploitatie van wilde dieren, beide oorzaken van biodiversiteitsverlies, kunnen volgens de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) het risico op infectieziekten afkomstig van dieren verhogen. Deze infectieziektes, ook wel zoönoses genoemd, zijn verantwoordelijk voor ongeveer 60 procent van alle infectieziekten en 75 procent van de opkomende infectieziekten bij mensen. Het herstellen en beschermen van de biodiversiteit kan daarom cruciaal zijn voor het voorkomen van toekomstige pandemieën.

Ongelijke toegang tot deze ‘ecosysteemdiensten’ kan verder leiden tot een verschil in de voordelen die de natuur biedt aan verschillende demografische groepen. Zo hebben veranderingen in grondgebruik grotere gevolgen voor vrouwen en meisjes. Vrouwen leveren namelijk een essentiële bijdrage aan de landbouw in ontwikkelingslanden, alleen hebben zij volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (VN) minder toegang tot en controle over middelen als land, vee, arbeid, en financiële diensten dan mannen. Omdat vrouwen daardoor afhankelijker zijn van lokale hulpbronnen maakt dit hen kwetsbaarder voor verlies van de natuur.

Bovendien kan biodiversiteitsverlies ervoor zorgen dat er meer tijd nodig is voor het verkrijgen van noodzakelijke hulpbronnen als water, brandhout en geneeskrachtige planten. Omdat vrouwen in ontwikkelingslanden hier vaak verantwoordelijk voor zijn, kan de langere zoektocht ervoor zorgen dat er minder tijd overblijft voor inkomensgenererende activiteiten en onderwijs, stelt denktank IIED. De toegenomen tijd voor deze werkzaamheden maakt vrouwen bovendien kwetsbaarder voor mishandeling onderweg.

Vrouwen zijn tegelijkertijd zeer belangrijk voor het behouden van de natuur. Een onderzoek door Austin en Banashek uit 2018 die 114 landen beslaat, stelt dat er een verband is tussen genderongelijkheid en milieuverontreiniging. Zo is in landen met meer ongelijkheid tussen mannen en vrouwen ook meer milieuverontreiniging. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat vrouwen zich wellicht dieper verbonden voelen met en bezorgder zijn over de natuur vanwege hun verzorgende rol en directe afhankelijkheid van het milieu voor het verkrijgen van hulpbronnen voor henzelf en hun gezin.

Bovendien beschikken de vrouwen van inheemse bevolkingsgroepen over traditionele kennis voor het behouden en gebruiken van biodiversiteit voor bijvoorbeeld voedings- en medicijndoeleinden. Hierdoor kunnen zij een unieke positie aannemen in het bieden van oplossingen voor deze crisis.

Maar niet alleen vrouwen worden zwaarder getroffen, ook de arme bevolkingslaag wordt relatief hard geraakt door het verlies aan biodiversiteit. Doordat 70 procent van de armen op het platteland woont, is deze bevolkingsgroep direct afhankelijk van biodiversiteit voor hun voeding, gezondheid, inkomen en levensmiddelen. Zo biedt de Congobekken, het bosrijke stroomgebied van de rivier de Congo, verschillende levensbehoeften als voedsel, zoet water en onderdak aan meer dan 75 miljoen mensen in Afrika, meldt het Wereld Natuur Fonds (WNF).

Grote ongelijkheid in inkomens versterkt daarom de kwetsbaarheid van de armen voor de afname aan biodiversiteit. Wanneer sprake is van grote concentratie van rijkdom, kan een kleine groep mensen relatief gemakkelijk hun macht aanwenden om hun bestaande economische belangen in stand te houden, ook als daar natuurvernietiging voor nodig is. Dit gaat ten koste van de arme bevolkingslaag, die direct afhankelijk is van die natuur. Volgens het wereldwijde VN-orgaan Convention on Biological Diversity (CBD) is er ook een verband vastgesteld tussen grotere inkomensongelijkheid en een groter verlies aan biodiversiteit, hoewel verdere analyses nodig zijn om de oorzaken daarvan vast te stellen.

Daarnaast zijn ontwikkelingslanden het meest kwetsbaar. Hoewel geïndustrialiseerde landen verantwoordelijk zijn voor de meeste uitstoot en natuurverwoesting, worden ontwikkelingslanden het hardst getroffen. Zo stelde de Universiteit van Twente in 2005 dat ongeveer 84 procent van de totale hoeveelheid zoet water dat nodig is voor de katoenconsumptie van EU-landen, komt uit landen buiten Europa.

Dit heeft met name grote gevolgen voor India en Oezbekistan, waar een groot deel van de katoen vandaan komt. Door de toename van de waterschaarste in deze landen neemt de beschikbaarheid af van water voor andere doeleinden, zoals het drinken ervan. Daarbij vindt er in de katoenindustrie ook veel lokale vervuiling plaats, zoals door het gebruik van kunstmest op de katoenvelden en het gebruik van chemicaliën in de katoen verwerkende industrie.

Die extra kwetsbaarheid van arme regio’s wordt gestaafd door gegevens van het WNF. De gemiddelde afname van 69 procent van de omvang van wildpopulaties sinds 1970 deed zich vooral voor in Afrika, Latijns-Amerika, en Azië, en minder in rijkere regio’s als Noord-Amerika en Europa, zoals te zien in Figuur 1. Een afname van de ‘Living Planet Index’, de gemiddelde verandering in populaties van zoogdieren, vogels, vissen, reptielen en amfibieën ten opzichte van het jaar 1970, kan een voorbode zijn voor verlies aan biodiversiteit.

De ongelijke toegang tot ecosystemen kan zelfs tot sociale conflicten leiden als er grote verschillen zijn tussen gebieden en landen. Tegenwoordig spelen wereldwijd meer dan 2.500 conflicten over fossiele brandstoffen, water, voedsel en land, stelt het Intergouvernementele platform voor biodiversiteit en ecosysteemdiensten IPBES. Onderhandelingen met ongelijke machtsverhoudingen beïnvloeden de verdeling van natuurlijke materialen, land of grondstoffen. Uitsluiting, schaarste of ongelijke verdeling kan vervolgens, samen met andere factoren, sociale instabiliteit en conflicten aanwakkeren.

Dat risico op schaarste is in de afgelopen vijftig jaar sterk toegenomen. De menselijke bevolking is verdubbeld, de wereldeconomie bijna verviervoudigd en de wereldhandel vertienvoudigd, waardoor de vraag naar energie en materialen immers fors gegroeid is. Hierdoor liggen er ook meer grondstof-gerelateerde conflicten op de loer.

Daarbij bevinden veel van de onontgonnen, niet-hernieuwbare natuurlijke hulpbronnen van de wereld zich in kwetsbare staten, waar het risico groot is dat geschillen over hulpbronnen geweld aanwakkeren. Zo hebben volgens het World Economic Forum landen als Afghanistan, Birma, Irak, Libië, de Democratische Republiek Congo, Soedan en Zuid-Soedan vooral om deze reden momenteel te kampen met burgeroorlogen of worstelen deze landen om die problemen te boven te komen.

Indien conflicten uitlopen tot het gebruik van wapens, kan dit grote gevolgen hebben voor lokale ecosystemen. Dit vormt bijvoorbeeld een dreiging in Oekraïne, een leefgebied met meer dan 70.000 soorten dieren en planten, volgens onderzoek van enkele decennia terug. Dat komt neer op 35 procent van de plant- en diersoorten die voorkomen in Europa. Explosies en branden tijdens de oorlog met Rusland kunnen daardoor- naast het immense menselijk leed - leiden tot veel verlies aan biodiversiteit.

Het verdrijven of bedreigen van inheemse bevolkingsgroepen of lokale gemeenschappen van hun land, onder meer door mijnbouw of industriële houtkap voor de export, kan ook conflicten veroorzaken. Maar liefst een kwart van het wereldwijde landoppervlak wordt volgens IPBES beheerd, gebruikt of bewoond door inheemse volkeren. Deze gebieden staan echter onder steeds hogere druk vanwege de achteruitgang van de natuur. Natuur beheert door inheemse volkeren gaat weliswaar minder snel achteruit, maar de afname heeft grote gevolgen voor de gezondheid en het welzijn van deze bewoners.

In Indonesië is bijvoorbeeld het land van de Iban-dorpelingen in West-Kalimantan ingenomen door een palmoliebedrijf. De oorspronkelijke bewoners werden daar overvallen door bulldozers die hun huizen en bezittingen platwalsten. Het bos is daardoor grotendeels vernietigd, planten die zij gebruiken voor voedsel en materialen zijn verdwenen en het water waarmee ze koken en waaruit ze drinken is vervuild.

Traditionele lokale kennis van deze volkeren is echter zeer belangrijk voor het in stand houden van de natuur. Inheemse volkeren, zoals de Iban-dorpelingen in Indonesië en de eerder benoemde Algonquin Nation in Canada, beschikken namelijk over een diepe kennis van de lokale natuur, hoeveel ervan ontnomen kan worden, en wanneer het met rust gelaten moet worden. De Iban-dorpelingen zijn bijvoorbeeld succesvol in het beheren van de bossen in Borneo door gebruik te maken van kennis en gewoonterecht dat al generaties lang door hun gemeenschap wordt doorgegeven.

Deze inheemse volkeren kunnen de sleutel zijn voor het tegenhouden van verlies van biodiversiteit zodat de mensheid weer in harmonie met de natuur kan leven. Maatregelen zijn daarom nodig in deze gebied en nog vele andere gebieden om de interactie tussen mens en natuur, met behulp van inheemse kennis, drastisch te veranderen. Daarmee heeft het beschermen van de biodiversiteit ook belangrijke sociale voordelen.

Lees meer sectoroverstijgende artikelen

Naast de ontwikkelingen en kansen die zich in specifieke sectoren voordoen, zijn er ook volop actuele zaken die effect hebben op alle sectoren. Van klimaatbeleid en verkiezingen tot personeelstekorten en grondstoffenprijzen.

Bekijk alle artikelen